تولید محتوا
اگر «گویندگی» را دوست دارید…
تیر
«گویندگی» به ویژه با ورود به عصر پادکست‌ها، رادیوهای اینترنتی، کانال‌های تلگرامی و… کاری است که عده‌ی زیادی به انجام آن علاقه‌مندند.
لازمه‌ی این کار، به طور عمده داشتن چهار چیز است:
شرایط لازم برای گویندگی
– صدای دلنشین
– حنجره‌ی قوی
– سوادِ خوانش
– شناختِ لحن درست
که به جز اولی (آن‌هم نه صد در صد) بقیه کاملاً اکتسابی و آموختنی و تمرین‌کردنی‌اند.
عوامل دیگری مانند حضور ذهن (به ویژه در برنامه‌های زنده)، شناخت تئوری موسیقی (بله! این موضوع فقط مختص خواننده‌ها نیست) و… نیز در این امر مؤثرند که جلوتر به آن‌ها خواهیم پرداخت.
در اینجا به تمریناتی برای دست‌یابی به موارد بالا می‌پردازیم:
(توضیح لازم: موارد زیر بیشتر گردآوری و ویرایش است تا تألیف)
تمرین برای تقویت حنجره
منظور از حنجره‌ی قوى و صداى قوى، صداى بلند یا توان فریاد زدن نیست بلکه حنجره و صدایى است که داراى بنیه‌ای بالا و قدرتى است که بعد از اجراى یک برنامه، توانایى خود را از دست ندهد و به‌اصطلاح «زود نگیرد».
بعضى‌ها صداى بسیار پُرطنین و پرحجم و بلندی دارند، اما پس از مدتى کار کشیدن از حنجره، تارهاى صوتى‌شان از کار می‌افتد و زود خسته شده، توان انجام فعالیت بیشتر از آن سلب می‌شود؛ برعکس افرادى نیز هستند که صداى کم‌حجم و نازکى دارند، اما حنجره‌ی آن‌ها از قدرت خوبى برخوردار است و تارهاى صوتى‌شان زود از کار نمی‌افتد.
مهم این است که یک خواننده/گوینده بتواند از ابتداى یک مجلس/برنامه تا انتهاى آن را به‌تنهایی عهده‌دار شود و قدرت انجام یک برنامه کامل را داشته باشد، اگرچه این خصوصیت بعد از سال‌ها مجلس‌دارى و اجراى برنامه براى شخص حاصل می‌شود و به خصوصیات فردى از قبیل بنیه جسمانى، حالت جمجمه، بزرگى قفسه سینه، بزرگى حفره‌های بینى و دهان و… نیز بستگى دارد.
بالا رفتن کیفیت صدا، رابطه مستقیم با کیفیت تنفس دارد.
تنفس صحیح صدا را دل‌نشین‌تر می‌کند.
نکته دیگر اینکه تارهاى صوتى که صدا را تولید می‌کنند، صرفاً چند عضله‌ی ضعیف و کوچک‌اند.
چون عضلات را می‌توان با ورزش قوی‌تر کرد، باید با ورزش دادنِ عضلات گلو و حنجره، صدا را قوی‌تر کرد تا دیرتر توان خود را از دست بدهند.
دقیقاً مثل یک بدن‌ساز که با استفاده از دمبل‌های سبک و سنگین عضلات شانه و بازوى خود را قوى می‌کند تا بعد از مدتى بتواند وزنه سنگینی را بلند کند.
پس تنفس صحیح باعث پُرطنین شدن صدا می‌شود و ورزش دادن عضلات باعث قوى شدن آن خواهد شد.
درواقع ورزشِ عضلاتِ بازو، دمبل زدن و ورزشِ عضلاتِ حنجره، خواندن است.
تمرین قوى شدن صدا
تمرین قوى شدن صدا به این ترتیب است که ابتدا با آرامش در محلى ساکت و آرام بنشینید و عضلات را شُل کنید؛ سپس نفس عمیقى کشیده و در پایین‌ترین پرده، حرف «آ» را به صورت ممتد و کشیده ادا نمایید و آن‌قدر ادامه دهید تا بازدم شما تمام شود.
دوباره ریه‌ها را تا جایى که امکان دارد، از هوا پر کنید و در حالت بازدم به صورت کشیده بگویید «آ».
این کار را تا پنج دقیقه به‌طور مداوم تکرار کنید.
در این کار عجله نکنید و از پایین‌ترین حالت ممکن آغاز کنید.
وقتی‌که حس کردید که حنجره شما خوب گرم شده است، حرف «آ» را در یک پرده بالاتر، با همان کیفیت اجرا کنید.
این کار را همین‌طور پرده به پرده ادامه داده و بالا روید و این نکته را کسانى که مبتدى هستند باید توجه داشته باشند که به‌هیچ‌وجه نباید عجله نمایند. باید با حوصله این کار را به انجام رساند چون تمام پختگى صدا و قوت آن بستگى به تمرین در پرده‌های پایین دارد. این کار را که انجام دادید و به پرده آخر صداى خود در حرف ((آ)) رسیدید، حنجره شما به خوبى گرم شده است و بعد از این یک ربع تمرین، حالا می‌توانید با تمام قدرت، یک بیت شعر را با آواز بلند «در اصطلاح شش‌دانگ صدا» بخوانید، بدون اینکه آسیبى به حنجره شما برسد.
اگر در بین تمرین، هنگام بالا بردن پرده بعدى احساس خارش یا سوزش یا سرفه کردید، بدانید که عجله کرده‌اید!
در این حالت به پرده قبلى بازگشته و دقایقى همان را ادامه دهید یا تمرین را براى مدتى قطع کنید. همچنین در پر کردن ریه‌ها هم نباید عجله کرد. ابتدا آهسته‌آهسته شکم و سپس سینه را پر کنید تا جایى که شکم و سینه شما کاملاً متورم و مملو از هوا باشد. اگر پرده‌های پایین را در یک فضاى بسته و پرده‌های بالا و شش‌دانگ را در یک محیط باز مانند کوه یا بیابان تمرین کنید، بهتر است. و پیشرفت خود را مشاهده خواهید کرد و اگر بتوانید تمرین شش‌دانگ صدا را بعد از یک برنامه کوه‌نوردی قرار دهید، بسیار بهتر و ثمربخش‌تر خواهد بود چرا که کوه‌نوردی باعث افزایش ظرفیت هوایى شش‌ها می‌شود.
تمرینات فوق باید حداقل یک تا دو ماه به‌طور مستمر و همه‌روزه انجام شود تا صدا براى آغاز کار، صیقل بخورد و از حالت «نخراشیدگى» بیرون بیاید.
پُرحجم کردن صدا
پس از تمرینات قوى‌سازى صدا، نوبت به پُرحجم کردن و پُرطنین کردن آن می‌رسد. یعنى وقتى یک خواننده در یک اتاق معمولى می‌خواند، صداى او بر فضاى اتاق احاطه کامل داشته باشد و از هر سمت و سویى به‌طور مستقیم و یکنواخت شنیده شود. این خصوصیات یک صداى پرطنین است که در اصطلاح، این صدا را «زنگ‌دار» گویند که گرفتگى ندارد.
البته هر نوع گرفتگى در صدا، مذموم نیست بلکه بعضى وقت‌ها به محزون بودن آن می‌افزاید اما صدایى با این کیفیت، قابلیت کمترى براى مانور دادن و تحریر زدن دارد. براى زنگ‌دار شدن صدا به تمرینات زیر توجه کنید:
تمرینات پُرحجم کردن صدا
در حالتى راحت بنشینید و عضلات را رها کرده و کلماتى از قبیل ((مَنگ، هَنگ، زَنگ،…)) که به «نْگ» ختم می‌شوند را با آهنگى تودماغى با مسدود کردن دهان با زبان و کشیدگى، اجرا کنید.
یک شعر بیست بیتى را با نازک‌ترین آهنگى که می‌توانید بخوانید و وقتی‌که گلویتان خسته شد، پس از چند دقیقه استراحت دوباره از نو آغاز کنید.
حرف ((ر)) را به صورت مشدّد و مستمر و کشیده ((ررر…)) ادا کنید.
پرطنین شدن صدا، با تنفس رابطه مستقیم دارد. براى اینکه طنین صداى خود را تقویت کنید به این تمرین‌ها نیز توجه کنید.
ابتدا یک نفس عمیق باکیفیتى که قبلاً گفته شد بکشید و ریه‌ها و شکم را از هوا پر کنید به‌طوری‌که شکم کاملاً بیرون آید. بعد صدا را درحالی‌که خارج می‌کنید، آهسته و پیاپى بگویید: ((آه، آه، اوه، اوه، ایه …)).
توجه داشته باشید که هر چه این هوا آهسته‌تر و کندتر از شش‌ها خارج شود بهتر است و تکرار این تمرین صدا را بهتر و رساتر می‌کند.
فک پایینى را شُل کنید سپس نفس‌های کوتاه و سریع، از راه دهان بکشید و کم‌کم بر سرعت آن بیفزایید تا جایى که صداى برخورد نفس‌ها را به سقف دهان‌تان بشنوید.
البته نفس‌ها نباید از راه تنگى گلو بوده بلکه باید از پرده دیافراگم شکم باشد و از آن به‌عنوان تلمبه‌ای استفاده کنید و هوا را از راه شکم بیرون و داخل بکشید.
این تمرین باعث قوى شدن عضلات زیر فک و اطراف گلو و شکم می‌شود زیرا هنگام خواندن، فشار زیادى به این عضلات وارد می‌شود.
بدن را شل کنید و هوا را به درون سینه بکشید، بدون اینکه هیچ‌گونه فشارى به سینه وارد شود؛ آن‌قدر که سینه از هوا پر گردد.
سپس شمعى (یا یک باریکه کاغذ) را جلوى دهان‌تان بگیرید و هوا را خارج کنید، آن‌چنان‌که شعله شمع حرکت نکند ولى هواى سینه به‌طور یکنواخت خارج شود.
این تمرین باعث افزایش ظرفیت هوایى ریه‌ها و یکنواختى صدا می‌شود که باید روزى سه تا چهار مرتبه تکرار شود و با یک فوت کردن قوى، خاتمه یابد.
چانه را به سینه بچسبانید به‌طوری‌که وزن سر، روى چانه افتاده باشد. حالا چند مرتبه دهان را باز و بسته کنید به‌طوری‌که با این حرکت، سرتان بالا و پایین رود.
سپس مدتى دهان را به حالت نیمه باز و راحت، استراحت بدهید.
دستانتان را زیر چانه بزنید (حالتى که انسان چیزى را تماشا می‌کند) و فرض کنید که چیزى می‌جوید و مکرر دهان‌تان را باز و بسته کنید.
بعد از مدتى استراحت، دوباره این کار را انجام دهید.
این تمرین و تمرین قبل، باعث قوى شدن عضلات چانه، شقیقه و گلو می‌شود و کم‌کم فک و گلو در اختیار شما درمی‌آید تا حروف را موقع خواندن بهتر ادا کنید زیرا عدم توانائى در تلفظ واضح حروف و خستگى زودرس فک و دهان، ناشى از ضعیف بودن این عضلات است.
یک شعر را ابتدا با صداى زیر و از نوک زبان و سپس با صداى بم و از ته زبان بخوانید درحالی‌که دهان مانند یک حفره شده و صدا با حجم بیرون می‌آید.
این تمرین نیز با قوی‌تر شدن زبان، باعث پرحجم شدن صدا می‌شود زیرا قسمتى از خواندن، به زبان بستگى دارد که با تغییر دادن فضاى دهان، موجب ایجاد صداى مناسب و حجم دلخواه می‌شود.
محافظت از حنجره
تمریناتى که تا اینجا گفته شد، باعث تغییرات محسوسى در تقویت و بهبود صدا می‌شود، با این شرط که با حوصله انجام داده شود و از عجله کردن در آن خوددارى شود.
به‌عنوان‌مثال در تمریناتى که در قسمت قوى شدن حنجره ذکر شد، اگر شخصى بدون گرم کردن حنجره، زیر آواز بزند و شش‌دانگ صدا را بیرون دهد، امکان پاره شدن تارهاى صوتى و یا ایجاد رگه‌های غیرقابل بهبود در صدا، وجود دارد.
پس توصیه اول، عجله نکردن و دقت به خرج دادن در تمرین‌هاست.
توصیه دیگر این است که بین تمرین‌ها نباید وقفه‌ای ایجاد شود و باید به‌طور مداوم صورت گیرد تا حنجره پختگى خود را آسان‌تر به دست آورد.
به‌طورکلی حتی یک خواننده‌ی حرفه‌ای هم نباید تمرین را قطع کند و هرروز باید زمزمه‌ای داشته باشد تا حنجره، انعطاف خود را از دست ندهد. درست مانند لولاى در، اگر مدتى در باز و بسته نشود باعث سفت شدن لولاها می‌شود.
به خاطر داشته باشید که بهترین چیز براى حنجره، خواندن و جلوگیرى از تنبلى و سستى آن است.
البته از استراحت دادن آن‌هم نباید غافل ماند و باید از تاختن به حنجره پرهیز کرد.
حتى در مجلس نیز هرگاه حس کردید که حنجره شما خسته شده است می‌توانید بدون آنکه سایرین متوجه شوند به آن استراحت بدهید. به این ترتیب که فک پائین را شُل کرده و با زبان کوچک راه حلق را مسدود نمایید، گوئى می‌خواهید خمیازه بکشید به‌طوری‌که صداى آن در گوش‌ها حس می‌شود. این کار باعث استراحت لحظه‌ای حنجره تا مدت کوتاهى می‌شود.
بهترین استراحت براى حنجره قبل یا بعد از مجلس، خواب است. چون همان‌طور که گفتیم تارهاى صوتى، بافت عضله‌ای هستند و احتیاج به استراحت دارند.
چه چیزی بخوریم؟
طبعاً از یک سری خوردنی‌ها باید پرهیز شود و برخى دیگر باید بیشتر استفاده شوند.
حنجره را به لولاى در تشبیه کردیم؛ همان‌گونه که در احتیاج به باز و بسته شدن دارد تا سفت نشود، احتیاج به روغن‌کاری هم دارد.
به همان شکل که باید از حنجره کار کشید تا انعطافش از بین نرود، باید با خوردن بعضى خوراکی‌ها به تحرک بیشتر آن کمک کرد.
خوردن غذاهاى کم‌چربی و آبکى مانند آش، گوشت آب پز، آبگوشت بدون چربى، نوشیدن شیر گرم قبل و بعد از خواندن و نوشیدن آب ولرم در حین برنامه است.
همچنین در مواقع گرفتگى و خستگى صدا، خوردن ژله نشاسته، زرده تخم‌مرغ، تخم‌مرغ عسلى، آب شلغم یا قرقره کردن آب‌نمک به‌اضافه چند قطره آب‌لیمو یا خوردن انجیر خشک که در شیر جوشیده ریخته شده تأثیر بسزایى خواهد داشت.
خوردن دانه‌هایى که داراى لعاب هستند مانند بارهنگ، به دانه، تخم‌شربتى و… نیز پیش از اجراى برنامه بسیار مفید است.
اخیراً بسته‌هایی تحت عنوان «روتارین» در داروخانه‌ها به فروش می‌رسد که حاوی مجموعه‌ای از این دانه‌های لعابدار است و بسیار مفید برای حنجره و گلو.
پرهیز!
براى اینکه حنجره آسیب نبیند باید از خوردن بعضى از خوراکی‌ها مانند انواع ترشی‌ها، سرخ‌کردنی، چاى پررنگ، آب سرد، بستنى و این قبیل مواد غذائى خوددارى نمود چون خوردن این‌ها به‌مرور زمان باعث تحلیل رفتن قواى حنجره و ضعیف شدن صدا می‌شود.
جالب اینجاست که اثر این خوردنی‌ها در حنجره‌های حرفه‌ای بسیار مخرّب‌تر از حنجره‌های معمولى است زیرا حنجره‌ی کارکرده در مقابل بعضى چیزها آسیب‌پذیرتر از حنجره‌ی کارنکرده است.
همچنین خوردن تخمه و آجیل و حتى استعمال عطریات باعث گرفتن صدا می‌شود.
همچنین سینه زدن و گریه‌ی شدید نیز باعث گرفتگى حنجره می‌شود.
تنفس در فضائى که گردوخاک دارد یا محلى که در آن غذا می‌پزند و چیزى سرخ می‌کنند نیز همان نتیجه را خواهد داد.
به‌طورکلی می‌توان گفت که هرگونه خوراکى که در شخص تولید گلودرد می‌کند و هنگام ابتلا به سرماخوردگى یا گلودرد باعث تشدید آن می‌شود، در موقع سلامتى باعث ضعیف شدن حنجره و صدا می‌شود و برعکس هرگونه خوراکى که در موقع گلودرد و عفونت سینه، موجب بهبود شخص می‌شود در موقع سلامتى موجب قوى شدن صدا و بالا رفتن کارایى حنجره می‌شود.